‘Er werd naar de Monty gegaan, niet zomaar naar de cinema’

Michel Apers in ‘De Morgen’ van 28 augustus 1981

De Monty in de zomer van 1980

 

Zomer 1976

Het land kreunt onder één van de warmste zomers ooit.
Wie verkoeling wil zoeken in de Antwerpse cinema’s moet zijn keuze maken uit de obligate hernemingen (James Bond, Sergio Leone, Walt Disney …), Franse films met bejaarde vedetten (Jean Gabin in ‘L’Année Sainte’, Michèle Morgan in ‘Le Chat et la Souris’) of hersenloos amusement (‘De Zoon van Zorro’ en ‘The Five Shaolin Masters’).
Het Rex-concern van Georges Heylen is oppermachtig in het Statiekwartier (op dat moment 12 zalen op wandelafstand). Concurrent Calypso biedt dapper weerwerk met een ‘triplex’ waar kwalitatieve Amerikaanse films voor een breed publiek worden vertoond.
Kleurentelevisie is bijna gemeengoed en via de kabel komen tientallen tv-zenders vlekkeloos in de huiskamer. Wijk- en dorpscinema’s vechten om te overleven. Enkel met goedkope kung-fu en schimmige soft-porno kan de onafhankelijke bioscoopuitbater de doodsstrijd nog wat rekken.
Zelfs Heylen schrikt er niet voor terug om randzalen als Century en Victory (beiden in Borgerhout) en Monty (Montignystraat 3-5, Antwerpen-Zuid) te sluiten.
Enkele jonge idealisten willen echter tegen de stroom in zwemmen …

And introducing …

Michel Apers is in die lange, hete zomer 28 jaar. Opgegroeid in de schaduw van dorpsbioscoop Rubens te Zwijndrecht, ademt hij film uit al zijn poriën.
Als germanist geeft hij les, maar ‘pluche en pellicule’ laten hem niet los. In zijn vrije tijd schrijft hij recensies voor ‘Spectator’ en ‘Film en Televisie’, twee tijdschriften uit de katholieke zuil.
Apers droomt ervan om een eigen bioscoop uit te baten. Dat één en ander niet makkelijk is, wordt treffend geïllustreerd met bijgevoegd cursiefje uit ‘Andere Sinema’ van november 1982 (dubbelklikken op de afbeelding om een uitvergrote versie te krijgen). Wie het Antwerps cinemawereldje van toen kent, herkent zeker de situaties en personen die Eric Kloeck schetst.
De bioscoop waarover sprake zou de Odeon in Mortsel (Antwerpsestraat) zijn geweest.

Jan Jespers (24 in de zomer van ’76) kent het Antwerpse Zuid als zijn broekzak. Als kind was hij vaste klant in de Monty, toen nog de zaal ‘van de parochie’. Hij maakt er kennis met ‘helden als Batman, Tarzan en ongeveer alles wat Jules Verne ooit heeft bijeen gedroomd’[1]. Als student versiert hij baantjes bij het Rex-concern en ‘Film International’, het Antwerps filmfestival. Georges Heylen biedt hem een job aan als ‘kontroleur’ bij Excelsior Films. Bedoeling is dat hij zich vooral nuttig maakt in het opsporen van frauderende bioscoopuitbaters.

Michel Vandeghinste (30 jaar) is de partner van Michel Apers. Zijn peter was ooit uitbater van een cinema in het Luikse, ciné La Vieille Barrière in Chênée. In vakantieperiodes leerde de jonge Vandeghinste het cinemawereldje van binnenuit kennen.

De legende wil dat deze onverlaten op een broeierige zomeravond in het legendarische café De Muze de sluiting van cinema Monty in de Montignystraat ter sprake brengen. Apers had gemerkt dat er geen foto’s en affiches meer hingen in de vitrinekastjes van de zaal. Jespers bevestigt dat Heylen het huurcontract met de eigenaars, de Katholieke Werkmanskring Sint-Michiel, heeft opgezegd.
Wilde plannen worden gesmeed om de zaal opnieuw op de kaart te zetten. Wat de betrokkenen gemeen hebben is niet alleen onvrede met het filmaanbod in de Antwerpse bioscopen, maar ook de ‘enorme passie voor de cinema die hen als kind door de nog oppermachtige cinemacultuur van de jaren vijftig haast aangeboren leek’[2].

Als werknemer van Georges Heylen weet Jespers als geen ander dat een eventuele doorstart van de Monty een gewaagde gok is.
In december 1973 had Heylen immers een overeenkomst afgesloten met de parochieraad van Sint-Michiel om de uitbating van de zaal over te nemen. Aanvankelijk met de bedoeling om de ‘waardevolle film’ een kans te geven in ‘Studio Monty’ (zie de scan uit AUB van 21 december 1973).

Aankondiging opening ‘Studio Monty’ (AUB 434 van 21/12/1973)

 

Met films als ‘The Godfather’, ’Last Tango in Paris’ en ‘Cabaret’ lijkt Heylen die belofte ook waar te maken, maar al na enkele maanden krijgen de films van het eigen Excelsior-label voorrang.
Met 25.000 betalende kijkers in 1975 wordt de Monty onrendabel voor het Rex-concern en in juni 1976 stopt Heylen de uitbating.

De zaal heeft dan al een lange voorgeschiedenis. Volgens Frank Heirman (auteur van ‘Het Paleis om de Hoek’, uitgeverij BMP, 2006) waren er sinds 1925 filmvertoningen in het pand. De naam ‘Monty’ komt er in september 1944 en verwijst eerder naar de Britse generaal Montgomery (Monty) dan naar de straat waar de cinema gelegen is. De programmatie volgt de strenge regels van de Katholieke Filmliga.
In 1958 krijgt de zaal een grondige make-over van architect Rie Haan en wordt ze ‘één van de betere wijkzalen’. Maar de cinemacrisis slaat hard om zich heen.
Begin jaren ’70 is er een kleine opflakkering wanneer de Monty deel uit maakt van de ‘Verenigde Onafhankelijke Kinema’s’ (samen met ondermeer de Rubens in Zwijndrecht, de Merksem Palace en de Schotense Rio).
Door een conflict tussen Heylen en de grote Amerikaanse distributeurs spelen er geen grote premièrefilms in de Antwerpse centrumzalen, een situatie waar de randzalen tijdelijk volop van profiteren. Met premières van ondermeer ‘Patton’, ‘Tora, Tora, Tora’ en ‘Diamonds are Forever’ lopen de buurtbioscopen plots weer over van het volk.
Het succes is echter van korte duur. Wanneer het geschil tussen Heylen en de Amerikaanse majors is bijgelegd, krijgt de Monty het steeds moeilijker als onafhankelijke cinema.
Zelfs Heylen kan het tij niet keren wanneer hij de zaal uitbaat van december ’73 tot juni ’76.

‘Monty, waar films nog een belevenis zijn’

Het ‘jeugdig en sympathiek triumviraat van cinema-freaks’ (dixit Fernand Papon in ‘De Nieuwe Gazet’) maakt er werk van: na onderhandelingen met de parochieraad wordt een PVBA opgericht met een startkapitaal van 250.000 Belgische frank (ongeveer 6.200 euro).
Apers en Jespers nemen de programmatie voor hun rekening, Vandeghinste is als ‘man achter de schermen’ verantwoordelijk voor de technische kant (de projectiecabine, verlichting en verwarming …) en de algemene administratie. Later zal hij ook het Monty-logo ontwerpen.

Een meevaller is alvast dat er op dat moment weinig moet geïnvesteerd worden in apparatuur en infrastructuur. Al het nodige (projectoren, doek, stoelen) is aanwezig en onmiddellijk inzetbaar.

Met een weekprogrammatie die een mix is van populaire hernemingen en premières van cinefiele films hopen de initiatiefnemers een gat in de markt te vinden. Hollywood-legende Mae West wordt gebombardeerd tot mascotte (ze is prominent aanwezig op affiches en in advertenties) en de jonge wolven weten Hitchcock te overtuigen om peter te worden van hun project.
Een persconferentie zorgt ervoor dat het initiatief weerklank krijgt in de lokale pers. Apers verklaart dat Monty zich zal toeleggen op de ‘programmatie van films die door de mazen van het gewone roulatie-net vielen, van belangrijke reprises en van allerlei films, die om de één of andere reden de aandacht van de cinefielen verdienen en niet aan bod komen zoals het hoort’[3].

Een vliegende start

Flyers Monty – oktober 1976

 

De Monty ‘nieuwe, alternatieve stijl’ gaat van start op 15 oktober 1976. Op de feestelijke openingsavond (met orkestje, maar ook met enkele opvallend hip ogende ouvreuses) is er de vertoning van ‘Some Like it Hot’, de Billy Wilder-klassieker met Marilyn Monroe.
In de openingsweek is er verder nog de Antwerpse première van de Claude Miller-film ‘La Meilleure Façon de Marcher’ (door Apers lovend besproken in ‘Film en Televisie” van september 1976) en zijn er reprises van ‘An American in Paris’ en de Jerry Lewis-film ‘The Disorderly Orderly’.

Cinefielen en nostalgici vinden al snel de weg terug naar de Monty. Hernemingen van ‘West Side Story’, ‘The Birds’ en ‘The Crimson Pirate’ wisselen af met Antwerpse premières van ‘Die Marquise von O’ (Eric Rohmer), ‘Die plötzliche Einsamkeit des Konrad Steiner’ (Kurt Gloor) en ‘Il pleut sur Santiago’ (Helvio Soto).
Tijdens ‘Midnight Specials’ op vrijdag en zaterdag en tijdens speciale thema-avonden (3 of 4 films na elkaar) zoals ‘De Nacht der Stalen Zenuwen’, ‘Monty’s Nacht van Toen’ en ‘Monty’s Helse Huivernacht’ is het vaak vechten voor een zitje (de zaal telt een 500-tal zetels).

Programma voor ‘De Nacht van de Stalen Zenuwen’ (18/02/1977)

 

De drie stichters krijgen al vlug hulp van filmgekken Eric Kloeck (het latere ‘gezicht’ van de Cartoon’s) en Dirk Geens. Zij worden ook medeaandeelhouder van de Monty.

In ‘De Morgen’ van 28 augustus 1981 blikte Michel Apers terug op de start van de Monty: ‘Na een goeie twee maanden was de zaak van de grond. We vulden duidelijk een tekort op en van meet af aan zaten we met een duidelijk geprofileerd publiek, het werden vaste klanten’[4].
Dat het publiek eerder alternatief was, illustreert een anekdote van Jan Jespers: ‘Soms stond de verwarmingsketel in brand en dan werd er rook in de zaal geblazen. De stonede toeschouwers voor ‘200 Motels’ van Frank Zappa vonden dat blijkbaar niet erg. Zij dachten dat het bij de film hoorde’.

Het zakenblad ‘Trends’ publiceert in haar nummer van 15 april 1978[5] enkele cijfers over de Monty. Met gemiddeld 120 personen per vertoning en ongeveer 16 voorstellingen per week kan de zaal zich ‘net bedruipen’. Apers waarschuwt dan al dat ‘het niet genoeg is dat die zaal maar zo zo draait, zij kan zich niet de luxe van een inzinking permitteren’.
Publiciteitskosten (aankondigingen in de kranten, het drukken van programma’s en affiches) liggen vrij hoog, terwijl de ticketprijs bewust laag wordt gehouden (zo’n 70% van een ticket in de centrumzalen).
Volgens een eigen enquête bij het publiek was de gemiddelde leeftijd van de Monty-bezoeker 25-26 jaar en ging hij 5,5 keer per maand naar de bioscoop (zeer hoge cijfers, het nationaal gemiddelde lag toen op drie cinemabezoeken per jaar!).
In de beginjaren kan de Monty dan ook schitterende cijfers voorleggen: met meer dan 75.000 bezoekers per jaar in de periode 1977 – 1979 worden alle verwachtingen overtroffen.

Zelfs de parochiepriesters, die aanvankelijk wat sceptisch stonden tegenover het jong geweld en de alternatieve programmatie, groeien uit tot Monty-fans. Michel Vandeghinste herinnert zich dat ze niet zonder schroom hun toegangsbewijs kochten voor de wat gewaagde Pasolini-films die regelmatig op de affiche stonden. Dikwijls gebeurde dat met een smoes (‘Tiens, we dachten dat er een andere film werd vertoond, maar nu we hier toch zijn …’).

Monty speelde ook graag gastheer voor filmclubs als Jefi (kinderfilmclub), CFA (Centrale Filmclub Antwerpen) en Het Derde Oog (Vereniging Vlaamse Leerkrachten).
In 1978 vond het festival ‘Film International’ er onderdak na omzwervingen in Borgerhout en de stationsbuurt.
En wie in die tijd school liep, zal waarschijnlijk wel een Filmforum in de Monty hebben meegemaakt. Zo herinner ik me dat we vanuit Merksem met bussen van ‘Autocars De Polder’ naar het Zuid reden om kennis te maken met ‘Deliverance’, ‘Chinatown’, ‘Paths of Glory’ en ander fraais.

Aanschuiven aan de Monty in de winter van 1978

 

Verscheurende keuzes

Het succes van de Monty baart de uitbaters ook kopzorgen. Films kunnen niet lang op het programma blijven staan. Van zodra de belangstelling wat afneemt, verdwijnt een film van de affiche. De relatief grote zaal moet immers maximaal renderen.
Na zonder resultaat te hebben afgetoetst of er in of rond de Monty een tweede, kleinere zaal haalbaar is, wordt er na lange discussies ingegaan op een voorstel van privéclub Cartoon’s vzw in de Kaasstraat, achter het Antwerpse stadhuis.

Guy Dandelooy (die later nog een bochtig professioneel parcours zal afleggen bij verschillende bioscoopketens) heeft in het pand aan de Kaasstraat een cinema ingericht en wil dit commercialiseren.
De Monty-boys springen mee op de kar en begin september 1978 volgt de opening van de ‘Cartoon’s’. De twee filmzaaltjes (een 100-tal plaatsen in de ‘grote’ zaal en een kleine 50 zitjes in de ‘club’-zaal) veroveren snel hun plaats in het Antwerpse bioscooplandschap. Met een programmatie van succesfilms uit het verleden, cultfilms en cinefiele premières volgt men min of meer de politiek van grote broer Monty.
De troeven van de ‘Cartoon’s’ zijn voor iedereen duidelijk: centraal gelegen en makkelijk bereikbaar, films kunnen geprolongeerd worden en door ‘word of mouth’ uitgroeien tot ware publiekstrekkers, uitbatingskosten zijn een fractie van die van de Monty …

Programmafolder Monty – Cartoon’s – november 1979

 

Tegelijkertijd worden de uitbaters voor een aantal keuzes geplaatst omtrent de verdere toekomst van de Monty.
Wil en kan men verder geld blijven steken in een verouderde zaal? Nieuwe investeringen dringen zich op: projectiescherm en geluidsinstallatie moeten worden vernieuwd en om in orde te zijn met de voorschriften van de brandveiligheid moeten er aanpassingen gebeuren aan de zaal. Bovendien blijft het onduidelijk wat de eigenlijke eigenaars (de parochie) van plan zijn met het pand.

Ook niet vergeten dat de concurrentie al die tijd niet heeft stilgezeten.
Het Rex-concern investeert eind jaren ‘70/begin jaren ’80 fors in een aantal kleinere zalen die zich richten tot het Monty/Cartoon’s-publiek. Zo openen de Ambassades-Clubs in december 1980 met films van Kurosawa, Fellini, Lynch en Monty Python.
En aan de Stadswaag is er sinds 1979 het zwaar gesubsidieerde ‘Filmhuis’ waar cinefielen in twee zaaltjes films kunnen zien die evengoed op het programma van Monty en Cartoon’s kunnen staan.

Einde van de Monty

Één en ander zorgt ervoor dat de Monty een eindig verhaal wordt. Het aantal bezoekers loopt terug en bepaalde mensen binnen Monty/Cartoon’s vrezen dat op die manier ook de toekomst van Cartoon’s wordt gehypothekeerd.
Michel Apers vatte het als volgt samen: ‘Na jaren van onze dromen geleefd te hebben, dienden we strategische keuzes te maken en het sluiten van Monty om Cartoon’s voldoende levenskans te geven was daar het gevolg van’.[6]

In de week van 19 februari 1982 worden de laatste films vertoond in de Monty. Ze zijn een staalkaart van al het moois dat Michels Apers & co. de jaren ervoor hebben geprogrammeerd in de zaal: ‘The Damned’ (Luchino Visconti, 1969), ‘De zeven Samoerai’ (Akira Kurosawa, 1954) en ‘Monty Python and the Holy Grail’ (1975).
Niet veel later (maart 1982) opent Cartoon’s een derde zaal in de Kaasstraat.

De Monty is nadien zijn culturele bestemming blijven behouden. In Monty.kultuurfaktorij is er ruimte voor dans, theater en performance.
Of zoals Jan Jespers het mooi verwoordde: ‘Als wij niet met die cinema waren begonnen, dan was Monty nu ook een supermarkt of een gigantisch tapijtmagazijn’.

Michel Apers (links) en Michel Vandeghinste in de projectiecabine van de Monty (maart 1980)

 

Dankwoord en oproep

Het klinkt altijd wat wollig, maar toch kan ik deze blogpost niet afsluiten zonder een dankwoord.
In de eerste plaats wil ik Monty-pionier Michel Vandeghinste bedanken voor de warme ontvangst bij hem thuis en het delen van feiten, anekdotes en illustratiemateriaal.
Ook Jef Davidse mag ik niet vergeten. Zijn schriftje met daarin handgeschreven de volledige Monty-programmatie was een onmisbare bron bij het schrijven van de geschiedenis van de ‘laatste cinema voor de autostrade’.
Wie nog meer wil weten over de Monty kan terecht in de geciteerde bronnen (zie hieronder).
Een absolute aanrader is de ‘filmhistoriografie’ die Merel van Ommen heeft geschreven in het kader van haar Master ‘Filmstudies en Visuele Cultuur’: http://www.michel-apers.be/144324562

Lezers die hun Monty-herinneringen willen delen met anderen nodig ik graag uit om te reageren via ‘Een reactie plaatsen’.
Een mail sturen kan natuurlijk ook: antwerpen.kinemastad@hotmail.be

 

 

[1] Jan Jespers in een zelf geschreven artikel (‘De Outsiders’) in het tijdschrift ‘The Movie’, Kerst 1986, pagina’s 14 tot 18. Ook de andere citaten van Jan Jespers komen uit dit artikel.

[2] Michel Apers in ‘De Monty, de laatste cinema voor de autostrade of Botsende Jeugd in volle punkperiode’, gepubliceerd in ‘De Magie van de Cinema’ van Robbe De Hert en Willy Magiels, uitgeverij Facet, 2004.

[3] Fernand Papon in ‘De Nieuwe Gazet’, oktober 1976, exacte datum niet gekend.

[4] Interview van Christophe Vermeyen met Michel Apers, ‘Dood van Monty betekent geboorte van Cartoon’s 3’ in ‘De Morgen’ van 28/08/1981, pagina 12.

[5] ‘Een buitenbeetje bij de bioskopen’ in Trends van 15/04/1978, p. 160-161.

[6] Zie voetnoot 2